كاوش هاي باستان شناسي
شش فصل كاوش باستان شناسي شادياخ، دو برهه مهم تاريخ نيشابور را به ما عرضه كرده است: دوران سلجوقي و خوارزمشاهي، دوران ايلخاني. در دوران سلجوقي و خوارزمشاهي نيشابور در اوج شكوه و عظمت فرهنگي بود و هنر در همه وجوه خوش مي درخشيد. از آن دوران در سمت شرقي دروازه جنوبي شادياخ كاخ يا عمارتي اشرافي كشف شده كه بخوبي نحوه معيشت و الزامات زندگي آن دوران را معرفي مي كند. عناصر معماري آن كاخ كه تاكنون كشف و شناخته شده اند مشتمل هستند بر صحن، اسطبل، كارگاه عصاره كشي انگور، كارگاه آهنگري، مطبخ، انبار، تالار مركزي يا تالار بار عام و اندروني كه خود مجموعه معماري ديكري شامل يك صحن چهار ايواني و اطاق هاي هم پهلو و مرتبط است. اين بخش حداقل يك بار تغيير كاربري داده و ايوان غربي صحن چهار ايواني در اين مجموعه تبديل به كارگاه شيشه گري جهت ساخت شيشه هاي تخت يا جام گرديده كه با توجه به پيشينه شيشه گري احتمالاً آغاز ساخت شيشه جام را بايد در شادياخ نيشابور دانست.
در همين بخش از مجموعه معماري شادياخ چاهي به قطر 120 سانتيمتر و به عمق 5/11 متر وجود دارد كه انتهاي آن به اطاقكي آجري ختم شده و احتمالاً مي تواند يك سياه چال باشد. زيباترين و پرشكوه ترين بخش مجموعه معماري شادياخ تالار مركزي يا بار عام است. اين تالار كه پلان چليپايي و چهار ايواني دارد، پوشيده از گچبري با نقوش متنوع و كتيبه و پيكره هايي در اندازه و فرم هاي متفاوت بوده كه اكنون از ديوار فرو افتاده و تنها اندكي از گچبري ها و يك كتيبه كوفي زيبا با مضمون تكرار كلمه « لملك » باقي مانده است. از هر گوشه و حدفاصل ايوان ها راهرويي به فضاهاي معماري پيرامون تالار گشوده شده است. شكل گيري ديوارها و تزئينات معماري اين عمارت منظم، موزون، زيبا و متناسب با رونق فرهنگي قرن ششم هجري است.
پس از ويراني نيشابور به دست مغول ها در دوران ايلخانيان براي پناه باقي ماندة معدود اهالي نيشابور فضاهاي نيمه ويران دروازه، مرمت و بازسازي شده و مورد سكونت قرار گرفته و در نهايت بر اثر زلزله اي آن فضاهاي نامنظم سست بنيان درهم ريخته و جمعي از اهالي بر اثر آن زلزله جان خود را از دست داده اند كه اسكلت آن ها هم اكنون تثبيت گرديده و در معرض ديد قرار گرفته است. در اين بخش از شادياخ اتاق هاي وسيع آجري طرفين راهرو سنگفرش به كمك قطعات سنگ و آجر و ديواره هاي خشتي به فضاهاي معماري كوچك و نامنظم تبديل گرديده و عاري از هر نوع پيرايش و تزئينات معماري است. به عبارت ديگر داده هاي باستان شناسي در اين بخش شادياخ حكايت از اين دارد كه مردم نيشابور در آن عصر نهايت استيصال را داشته و پرداختن به فرهنگ و هنر و تفنن گويا مجال خودنمايي به خود نداده است .
علاوه بر مواد فرهنگي غير منقول تعداد زيادي آثار و اشياي منقول اعم از اشياي سفالي، فلزي، شيشه اي، گچبري و ... بدست آمده است.
سايت موزه شادياخ (موزه اي در هواي آزاد)
يافته هاي باستان شناسي در شادياخ نيشابور با توجه به كميت و ويژگي هاي فرهنگي و هنري آنه ا مشمول تعريف موزه در هواي مي باشند و قابليت اين را دارند كه عناصر تشكيل دهنده يك موزه در هواي آزاد باشند. گذشته از فضاهاي معماري متنوع و جالب كه خوشبختانه در حد نسبتاً بالايي سالم و خوانا بر جا مانده و قابليت شناسايي دارند، تعداد فراواني اشياء و مواد فرهنگي منقول نيز كشف و جمع آوري شده است كه انبوه سازه هاي فلزي و سفالي و قطعات گچبري و نقاشي ديواري از آن جمله اند. مجموع داده هاي باستان شناسي اعم از منقول و غير منقول به لحاظ بار فرهنگي و جاذبه اي كه دارند مي توانند مواد اوليه و مبناي موزه اي در هواي آزاد باشند كه با موضوعيت معماري و باستان شناسي تأسيس و دوام يابد.
وسعت محوطه شادياخ حدود 25 هكتار است كه بر اساس نتايج گمانه زني ها تمامي اين عرصه برخوردار از لايه هاي غني معماري و تمدني است. تاكنون كمتر از سه هزار متر كاوش شده و به نتايج ارزشمندي رسيده است. ايده آل اين است كه تمامي عرصه شادياخ مورد كاوش قرار گيرد، اما هم اكنون مي توان فضاهاي معماري برآمده از خاك را به نحو شايسته اي ساماندهي و جهت عرضه آماده كرد. اشياي مكشوفه و قطعات گچبري و ديگر تزئينات معماري نيز در اين رهگذر مي توانند در جايگاه اوليه خود به نمايش گذاشته شوند. از امتيازات شادياخ، حصار پيرامون آن است كه مي توان آن را پس از پيگردي مرمت و بازسازي كرد و علاوه بر جاذبه تاريخي به عنوان ديوار حفاظي از آن استفاده كرد.
شادياخ در شرايط كنوني همه روزه انبوهي بازديد كننده دارد. بديهي است كه ساماندهي شادياخ براي « يك موزه در هواي آزاد » مستلزم تهيه طرحي جامع از منظر علمي ـ پژوهشي و گردشگري است.
شادياخ كه در ضلع غربي نيشابور قديم واقع بوده، در اوايل قرن سوم هجري محل اقامت سپاهيان و تختگاه طاهر بن حسين مكتاني دولتي و حكومتي بوده است و از همان زمان به متون تاريخي راه يافته و پس از طاهريان همواره به منزله دارالاماره و دارالحكومه نيشابور مورد سكونت اميران و حاكمان مسلط بر نيشابور بوده و از اين قبل به محض جلوس يك حاكم يا امير به سرعت پيشرفت و ترقي مي كرد و با سقوط يك حاكم يا امير كاخ ها و عماراتش ويران مي شده است. به همين دليل اهميت و جايگاه شادياخ در تاريخ نيشابور بسيار برجسته و تغيير و تحول آن معياري در تحولات شهر كهن نيشابور و حتي خراسان است.
شـادياخ از دو واژه « شـادي » و « اخ » تشـكيل شده كه به اســتناد برخي از فرهنگ ها به معني « شادي آفرين » اسـت در برخي از متـون هم از شـادياخ با عـنوان هاي « شاد كاخ »، « شاد جهان » و « شادمهر » نام برده شده كه به هر حال با شادي قرين بوده است.